LANOLINA - ALERGEN ROKU 2023
Alergenem roku 2023 według American Contact Dermatitis Society została lanolina.
1/29/20246 min read
Alergenem roku 2023 według American Contact Dermatitis Society została lanolina. Ten raczej niechlubny tytuł jest przyznawany substancjom, które są powszechnie stosowane (nie tylko w kosmetykach), a które pozostają nierozpoznane jako znaczące substancje alergizujące.
Czym jest lanolina?
Lanolina jest składnikiem odzwierzęcym, a dokładniej oczyszczoną frakcją wydzieliny owczych gruczołów łojowych. Wydzielina ta, nazywana także woskiem wełnianym lub tłuszczem wełnianym, zawiera ok. 10-25% lanoliny. Dlaczego woskiem, a nie tłuszczem? Ponieważ nie zawiera triglicerydów.
Lanolina nie jest jedną substancją chemiczną, a mieszaniną, w 87% składającą się z estrów kwasów tłuszczowych oraz wolnych kwasów tłuszczowych, steroli i węglowodorów. Skład lanoliny może różnić się w zależności od rasy owiec, położenia geograficznego czy metody ekstrakcji i oczyszczania. I właśnie z powodu tych różnic, trudno jest określić, czym właściwie jest lanolina i czy zawsze jest tym samym. Czy lanolina, którą stosuje się w testach płatkowych jest reprezentatywna dla wszystkich lanolin? Obecnie producenci lanoliny twierdzą, że procesy jej oczyszczania są już tak dobre, że nie zawiera ona substancji uczulających, nie jest źródłem alergii kontaktowych, a jej znaczenie kliniczne w testach płatkowych nie jest niekwestionowalne. Alkohol lanolinowy otrzymuje się z lanoliny przez hydrolizę, i także jest mieszaniną.
Lanolina ma właściwości okluzyjne, czyli zapobiega nadmiernej utracie wody z naskórka (może zmniejszać TEWL o 20 - 30%). Jednocześnie nie blokuje wymiany gazowej, stąd maści z lanoliną są również stosowane w leczeniu ran. Dodatkowo ma działanie zmiękczające skórę oraz emulgujące.
Trochę historii
Mimo że lanolinę znano od starożytności, na przemysłową skalę zaczęto pozyskiwać ją pod koniec XIX wieku. Samo określenie "lanolina" wywodzi się od łacińskich słów "lano" - wełna i "oleum", czyli olej. Lanolina była kiedyś znakiem towarowym, dopiero z biegiem czasu stała się nazwą substancji (to trochę tak, jak na buty sportowe potocznie mówi się adidasy).
Pierwszy przypadek uczulenia na lanolinę opisano u osoby, która korzystała z kremu Nivea. Krem ten do tej pory zawiera Eucerit, czyli alkohol lanolinowy. Twórca legendarnej formuły kremu Nivea pochodził z Gliwic, a Eucerit był pierwszym emulgatorem, czyli substancją pozwalającą na połączenie dwóch niemieszających się faz - tłuszczowej i wodnej. Była to prosta receptura oparta na tłuszczu, wodzie, eucericie, glicerynie i dodatku kwasu cytrynowego i esencji różanej i liliowej.
Gdzie znajdziemy lanolinę?
Lanolinę i jej pochodne (m.in. Lanolin Alcohol, Lanolin Wax (Cera)) oczywiście występują w kosmetykach, szczególnie w tłustych kremach, pomadkach, balsamach do ust, produktach do makijażu (tuszach do rzęs, eyelinerach), odżywkach, produktach do stylizacji włosów, produktach do depilacji i golenia.
W produktach medycznych lanolinę wykorzystuję się w maściach przeciwświądowych, kremach do okolic podpieluszkowych, w maściach z kortykosteroidami czy w maściach na sutki (podczas karmienia piersią).
Oprócz tego lanoliny używa się w produktach do obróbki metali, farbach, izolacjach.
Dlaczego lanolina uczula?
Większość naukowców twierdzi, że alergenna jest frakcja alkoholowa lanoliny. Nie jest znana dokładna substancja, która jest przyczyną powstawania alergii. Produkty utleniania lanoliny, które powstają w wyniku starzenia się produktu, również mogą stanowić czynnik alergizujący. Niektórzy twierdzą także, że kwestia zanieczyszczeń lanoliny (np. pestycydów z oprysków traw albo środków owadobójczych), jako produktu pochodzenia naturalnego. Mimo że badania wykazały, że stężenia tych zanieczyszczeń nie powodują zatruć, ale nie można wykluczyć, że mają związek z wywoływaniem nadwrażliwości.
Za najmniej uczulające uważa się acetylowane pochodne lanoliny.
W testach płatkowych, w których wykrywa się uczulenie na lanolinę, wykorzystuje się Amerchol L-101, czyli 10% alkohol lanolinowy rozpuszczony w oleju mineralnym (w testach dermatologicznych w nośniku 50% wazelinie).
Częstość występowania alergii na lanolinę
Lanolina uznawana jest raczej za słaby alergen, a kwestia tego, czy i w jakim stopniu wywołuje reakcje uczuleniowe jest przedmiotem naukowej debaty od wielu lat. Kontaktowe zapalenie skóry związane z lanoliną może być szczególnie widoczne w przypadku osób już cierpiących na choroby skóry - zapalenia, owrzodzenia, AZS. Ryzyko wystąpienia alergii kontaktowej na lanolinę jest większe u dzieci i osób starszych, ze względu na większe występowanie w tej grupie chorób współistniejących. Co mówią najnowsze dane?
Z danych North American Contact Dermatitis z lat 2019-2020 wynika, że na 4116 przebadanych testami płatkowymi pacjentów, 3,7% wykazało pozytywną reakcję na Lanolin Alcohol (co dało jej 16 miejsce pod względem badanych najbardziej uczulających substancji).
Z analizy North American Contact Dermatitis Group’s z lat 2001-2018 wynika, że z ponad 43,5 tys. przebadanych osób, testy płatkowe wykazały alergię na lanolinę u 3,3% z nich, a z tego ponad 86% pacjentów miało już zdiagnozowane inne stany zapalne skóry. Reakcje alergiczne były częstsze u dzieci (4,5%) niż u dorosłych (3,2%). Reakcję alergiczną na lanolinę najczęściej obserwowano na rękach oraz na twarzy, natomiast najczęstszymi źródłami narażenia na tę substancję były kremy, mleczka i balsamy (23%) oraz pomadki i balsamy do ust (4%).
W szwedzkich badaniach typu ROAT (Repeated open application test - testy powokacyjne, który polegają na codziennej, powtarzanej przez 14 dni aplikacji alergenu na skórę pacjenta), podwójnie zaślepionych i zrandomizowanych, 11 na 12 pacjentów wykazało reakcję na Amerchol L-101 w stężeniu 100%, a 5 na 13 na Amerchol L-101 w stężeniu 50%.
Holenderska analiza retrospektywna za lata 2016-2017 pokazała, że 28,6% (z 594 pacjentów) wykazała pozytywną reakcję w testach płatkowych na co najmniej jedną pochodną lanoliny.
Według szacunków, w ogólnej populacji Europy, alergia na lanolinę dotyczy 0,4% populacji.
Z kolei praca z 2019 roku, w której opisano, jak 499 pacjentom po zabiegach chirurgicznych aplikowano na rany maść z Lanolin Alcohol, pokazała, że u żadnego z tych pacjentów nie wystąpiła kontaktowa reakcja alergiczna. Autorzy sugerują, że jest to wynik zastosowania w maści wysoko oczyszczonego alkoholu lanolinowego.
Lanolinę, jako substancję mogącą powodować alergie, należy brać pod uwagę przy nadwrażliwości na preparaty medyczne do ucha, okulistyczne, opatrunki okluzyjne, maści steroidowych.
Paradoks lanolinowy
Obserwowanie reakcji alergicznej na kontakt z lanoliną nie jest zawsze oczywiste i w praktyce klinicznej obserwuje się tzw. paradoks lanolinowy.
· lanolina raczej nie powoduje alergii kontaktowej, gdy jest obecna w kosmetykach, ale może wywoływać kontaktowe zapalenie skóry, gdy jest obecna w wyrobach medycznych;
· u niektórych osób reakcja alergiczna na lanolinę nie występuje, gdy stosuje się kosmetyki na zdrową skórę, ale rozwija się, kiedy na zmienioną chorobowo skórę używa się produktów medycznych z lanoliną;
· w testach płatkowych z czystą lanoliną mogą pojawiać się wyniki fałszywie ujemne (głównym czynnikiem alergizującym w lanolinie są alkohole, które mogą powstawać w wyniku utleniania się lanoliny);
· testy płatkowe z 30% alkoholem lanolinowym mogą dawać wyniki fałszywie ujemne i fałszywie dodatnie.
Wynika stąd, że lanolina jest słabym czynnikiem uczulającym, gdy ma kontakt ze skórą zdrową, ale w przypadku skóry zmienionej chorobowo, ryzyko uczulenia wzrasta. Tę tezę potwierdzają także obserwacje podczas testów płatkowych, gdy wraz z lanoliną używa się substancji drażniących (np. SLS), to współczynnik pozytywnych wyników (a więc reakcji uczuleniowych) wzrasta. Niektórzy naukowcy twierdzą nawet, że lanolina jest markerem nieswoistej reaktywności skóry, a reakcje, które powoduje różnią się od reakcji na SLS.
Jak wykrywa się uczulenie na lanolinę?
Zgodnie z polskimi i europejskimi standardami, do wykrywania reakcji alergicznych na lanolinę stosuje się testy płatkowe z 30% mieszaniną alkoholi lanolinowych w wazelinie. Aby zwiększyć czułość takich testów, powinno się stosować dodatkowo jeszcze Amerchol L-101. Należy również uwzględnić kwestie paradoksów czyli możliwej sytuacji, że osoba u której podejrzewa się uczulenie na lanolinę, przy testach płatkowych na zdrowej skórze, da wynik fałszywie ujemny. "Pacjenci z ujemnym wynikiem testów płatkowych na lanolinę mogą bowiem tolerować stosowanie lanoliny na skórze chorobowo niezmienionej i jednocześnie reagować reakcją nadwrażliwości podczas stosowania preparatów z lanoliną w obszarze skóry objętej zmianami chorobowymi".
Czy osoby z uczuleniem na lanolinę mogą nosić wełniane ubrania?
Według zapewnień dermatologów można nosić wełniane ubrania nawet, jeśli jest się uczulonym na lanolinę. Dlaczego? Uczucie swędzenia, które może pojawić się podczas noszenia wełny to zupełnie inny mechanizm, niż wywoływanie reakcji uczuleniowej na lanolinę.
Źródła:
Clinical relevance of positive patch test reactions to lanolin: A ROAT study, doi: 10.1111/cod.13689
Safety Assessment of Lanolin-Derived Ingredients as Used in Cosmetics, CIR, 2023
Lanolin: The 2023 American Contact Dermatitis Society Allergen of the Year
K. Lis, Alergia na lanolinę – prawda czy fałsz, Alergia 4/2023
